هنر قلمکاری

به هنر چاپ یا نقش زدن روی پارچه قلمکاری یا چیت سازی میگویند. قلمکاری واژه‌ای فارسی است که از دو واژه قلم وکاری تشکیل شده است و به معنی کارهنری که با قلم انجام میشود است. کمال این هنر را میتوان به دوره سلطنت صفویه در قرن 11نسبت داد که به دلیل علاقه و توجه خاص درباریان به این هنر بود. از معروف ترین نوع قلمکاری که در این دوره استفاده میشد میتوان به قلمکاری زر یا اکلیل اشاره کرد. در زمان صفویه لباس اکثر مردان و زنان از پارچه های قلمکاری شده تهیه میشد.

در آن زمان با استفاده از پارچه های قلمکاری شده به ساخت خیمه، درفش های گران قیمت و بزرگ و خرگاه برای به رخ کشیدن هنر و فرهنگ و نیز رجزخوانی میپرداختند.

گاهی اوقات از پارچه های قلمکاری شده به عنوان پرده استفاده میکردند یا برای تزئین خانه؛دیوارهای خانه را با پارچه های قلمکاری میپوشاندند.

جامه های زیبا و فاخری که از پارچه های قلمکاری شده تهیه میشد و گاها در آنها طلا ونقره به کار برده میشد مختص شاهان و بیشتر بزرگان صفوی بود.

 

 

از هدایای فاخر وعالی شاهانه میتوان به یراق و زین و آذین اسب ها که با پارچه های قلمکار شده آراسته شده بودند اشاره کرد.

از قلمکار در لباس های نفیس و آراستن اسب ها که شاه به سرداران ، بزرگان ، مهمانان یا سفیران کشورهای دیگر میبخشید استفاده میکردند.همچنین شاهان صفوی برای نشان دادن حسن نیت  و دوستی خود با دیگر کشورها به شاهان وبزرگان آنها هدایای قلمکاری شده ارسال میکردند.

 

گسترش این هنر در دوران صفویه بود که میتوان گفت دوران پر رونق آن از زمان سلطنت صفویه تا اواسط حکومت قاجار ادامه داشت.

این هنر سابقه معلوم و روشنی ندارد اما کاملترین توضیحی را که در باره ی این هنر در دست است ؛ فیلیس آکرمن  در جلد سوم کتاب پوپ و از قول نویسنده تصور نموده که  این صنعت از زمان حکومت غزنویان (قرون4 و 5 هجری) پیدا شده‌است.

شواهد دیگری وجود دارد که نشان می‌دهد قلمکارسازی و چاپ قلمکار در دوره حکومت تیموریان در شهرهایی همچون سمنان، شیراز ، نخجوان ، رشت ، گناباد ، اصفهان ، بروجرد، نجف آباد اصفهان ، کاشان ، دامغان ، یزد ، همدان و مشهد رواج داشت. مرغوب ترین پارچه های موجود در آن زمان متعلق به شهر بروجرد لرستان بوده و اصفهان تنها یکی از مراکزتولید قلمکار بود.

برخی قدمت قلمکار را به  قبل از دوره ایلخانی نسبت میدهند؛ در دوره ساسانی چاپ پارچه رایج بوده و به احتمال قوی قلمکار، البته نه به شکل امروزی ، در همین دوره شکل گرفته است.در دوره سامانیان صنعت چاپ پارچه در مقیاس بالاتر و کاملتری نسبت به دوره ساسانیان شکل گرفته بود که شباهت های بسیاری با پارچه های ساسانی داشت.

شواهدی موجود است که نشان از آن دارند که در زمان حکومت سلسله صفویه صنایع دستی مخصوصا پارچه قملكار وارد مرحله جدیدی شده اند و تولید آنها به شهر اصفهان محدود نمی شده است بلکه شهرهایی چون یزد و كاشان نیز به تولید ، توزیع و مصرف آن می پرداختند.

طبق نتایج بدست آمده بین نقش‌های مربوط به کاشی و قلمکاری و قالی و همینطور تا حدودی گچ بری و کنده کاری روی چوب وجه تشابه بسیاری وجود دارد که این امر را می ‌رساند که طراحان این هنرها با استفاده از طرح‌ها و نقش‌هایی که در این چند هنربکار می ‌رود و ترکیب آن‌ها با یکدیگر طرح هاو نقوش جدیدی می‌ساخته‌اند.در مطالعات بدست آمده کاشی های ایران مخصوصا ازدوره حکومت صفویان به بعد طرحای خود را معمولا از طرحای قلمکاری و قالی سازی میگرفته اند.

اصول تسمیه قلمکاری از نحوه ساخت و روش تولید آن در بدو پیدایش این صنعت است. به این صورت که در ابتدا روی پارچه‌ هایی از جنس  پنبه و احتمالاً ابریشم با قلم طرح‌های مورد نظر را نقاشی می‌کردند. به دلیل اینکه این هنربه سرعت زیادی برای تولید نیاز دارد به صورت امروزی یعنی استفاده از قالب برای کلیه طرح‌ها و نقوش درآمده است که باعث شده  قلمکار نقاشی که باعث پیدایش قلمکاری امروزی شد روبه نابودی برود.

پایتخت قلمکاری ایران درحال حاضر اصفهان است.

 

یک نوع از قلمکاری که با طرح و نقش خاص خود به نام دلگه معروف است برای لباس مردانه و زنانه بکار برده میشد. از انواع دیگر قلمکاری می‌توان  به حفره‌ای زر یا اکلیل و جیگرنات بنفش و جیگرانات قرمز اشاره کرد.

در قرن دهم هجری قمری محل اجتماع قلمکارسازان در اصفهان  بازار قیصریه بود که کارگاه های قلمکارسازی از سر در بازار قیصریه تا انتهای بازار ادامه داشت. در حال حاضر قلمکاری به وسیله قالب‌های چوبی که دارای نقوش برجسته هستند انجام می‌شود (چیت سازی). درواقع عمل اصلی قلمکارسازی (به عبارت بهتر چیت سازی) مربوط به قالب سازی است. اینکار توسط افرادی که حرفه ی آنها قالب سازی و قالب تراشی است به تفکیک حداکثر چهاررنگ بر روی چوبهایی مانند زالزالک و گلابی تراشیده میشود.

 

 

 

آنچه قابل اهمیت است توجه به تفاوت بارز میان دو هنر قلمکاری اصیل با هنر چیت سازی است؛سفره های ستنی اصفهان که با مهره های چوبی بر روی پارچه چاپ دستی زده میشوند در واقع هنرچیت سازی هستند که به اشتباه به سفره های قلمکاری شده معروف شده اند،زیرا که قلمکاری اصیل همانطور که از اسمش پیداست باید با استفاده از قلم بر روی پارچه طراحی و رنگ آمیزی شود و اگر به هر نحو چاپ در آن بکار رفته باشد این محصول نوعی ترکیب از هنر قلمکاری و هنر چیت سازی خواهد بود.هنر قلمکاری اصیل به دلیل تکنیک اجرای کاملا دستی به تبع بسیار ظریف تر و دقیق ترخواهد که مسلما قیمت بیشتری نیز دارد

در زمان حال بیشتر محصولات قلمکاری در شهر خورزوق اصفهان تولید میشود زیرا بعد از حمله افغانها به اصفهان و سقوط سلسله صفویه شاگردان و استادکاران قلمکار که اکثرا اهل شهرهای اطراف اصفهان به ویژه دلیگان شهر خورزوق بودند کارگاه‌های خود را در زادگاهشان که در آن آب قنات به فراوانی یافت میشد و زمین‌های مسطح برای کار و پهن کردن محصولات قلمکارموجود بود ایجاد کردند به همین دلیل تولید سفره قلمکار در همین شهر رونق گرفت.با وجود بیش از 100کارگاه قلمکارسازی 

در شهر خورزوق بیش از70%تولید سفره قلمکار به شیوه سنتی و با وسایل و پارچه های کتان خالص و رنگهای طبیعی تولید میشود که به تمام نقاط کشور و حتی جهان صادر میگردد.

روش های تولید پارچه قلمکار را میتوان به چهار دسته زیر تقسیم کرد

• قلمکاری معمولی که به وسیله قالب انجام میگیرد

• سیاه قلم

• قلمکار قلمی

• رنگ آمیزی الوان

• قلمکار زرنگار

• قلمکار هندی

 

درحال حاضر رایجترین روش استفاده قلمکاری مورد اول است.قلمکاری نوع دوم به دلیل بالارفتن دستمزدها و افزایش قیمت تولید کمتر مورد استفاده قرار میگیرد.قلمکاری زرنگار که برای سلاطین و شاهان به دلیل بکار بردن طلا و نقره استفاده میشده امروزه از بین رفته است.آخرین مورد قلمکاری هندی است که از نقش و نگار های هندی که توسط استادانی که در زمان حکومت قاجار به هند میرفتند استفاده میشده و امروز از بین رفته است.

 

پارچه های مورد استفاده در قلمکاری

 

پارچه ویژه استفاده شده در قلمکاری باید نخی باشد چون نخ  پذیرش رنگ بهتری نسبت به پشم دارد ، اما به صورت کلی 5 نوع پارچه ای که در تولید این هنر به کار می روند عبارتند از:

• كرباس كه عمومیت دارد.
• ململ حاجی علی اكبری كه یک نوع پارچه كارخانه ای به شمار می رود.
• چلوار و كتان بافت خارجی.
• متقال كه بافت ریزتری نسبت به کرباس دارد و اكثر پارچه های قلمكار موجود در بازار از این نوع هستند.
• پارچه های ابریشمی طبیعی كه امروزه رایج نیستند

 

قالبهای مورد استفاده در قلمکاری

 

 

قالب‌های قلمکار معمولاً از چوب گلابی ساخته می‌شوند به این علت از  چوب گلابی استفتده میکنند که  بافت منسجم و نرمی دارد و به راحتی قابل حکاکی است.

این قالب ها عبارتند از

• قالبهاي تصوير عشاق مانند يوسف و زليخا، ليلي و مجنون.
• قالبهاي تصوير شعرا مانند فردوسي – خيام و حافظ.
• قالبهاي تصوير ي مانند رامشگران و نوازندگان.
• قالبهاي تصوير مناظر.
• قالبهاي تصوير حيوانات مانند طاووس – فيل و شتر.
• قالبهاي تصوير طبيعت مانند شكارگاههاي سلاطين.
• قالبهاي تصويري گل و بته و اسليمي.
• قالبهاي تصوير كتيبه اي مانند شمايل ها با جملاتي در مورد ائمه اطهار.
• قالبهاي تصوير داستان هاي كهن – روباه و لك لك.
• قالبهاي تصويري مينياتوري.
• داستانهای اُسطوره‌ای.
• نقش پادشاهان.
• بزم شاهانه.
• زنان در حال انگور چینی.
• نقوش نگارگری همچون بازی چوگان.
• داستانهای مذهبی و حماسه عاشورا.

قالبها را بعد ازتهیه کردن با پيه چرب ميكنند تا چوب خشك نشود وترك برندارد. لازم به ذکر است كه براي چاپ يك شكل چهار رنگ قالب بطور مجزا تهيه و مورد استفاده قرار مي گيرد.

رنگ سازی

تمام رنگهای مورد استفاده در هنر قلمکاری گیاهی هستند . وجود یک استاد رنگساز در هرکارگاه قلمکاری ضروری و حیاتی است زیرا او با اطلاعات وسیعی که درباره گیاهان و املاح معدنی دارد رنگهایی که در این هنر استفاده میشوند را میسازد.

اصلی ترین رنگهایی که در این هنر استفاده میشوند و از ترکیب آنها به نسبت های معین رنگهای دیگر ساخته میشوند عبارتند از آبی ، قرمز، سیاه ، سبز، زرد.

از مواد مورد استفاده برای غلظت در رنگ ها و جلوگیری از پخش شدن رنگ در روی پارچه میتوان به کتیرا اشاره کرد که آنرا به مدت 10 تا 12 ساعت در آب خیس میکنند و سپس به رنگ اضافه میکنند.

از دیگر موادی که  در تمام رنگها استفاده میشود تا محیط مناسبی ایجاد شود و از خشک شدن رنگ در داخل شیارهای قالب جلوگیری کنند میتوان گلیسیرین ، روغن کرچک و روغن کنجد نام برد.

رنگ‌های مورد استفاده در گذشته انواع رنگ هایی بودند که از طبیعت بدست می آمدند مانند رنگ های حیوانی، معدنی و گیاهی بود؛ اما به مرور زمان و به دلیل سختی مراحل تهیه و تثبیت رنگ های طبیعی هنرمندان استفاده از رنگ های شیمیایی در این هنر استفاده میکنند.

 

آماده سازی پارچه مورد استفاده در قلمکاری

 

 

پارچه های سفید مورد استفاده  را پنج روز ، طوری که تکان نخورد در آب رودخانه رها میکنند . سپس یک سر پارچه را می گیرند و سر آزادش را محکم به سنگ می زنند .دلیل انجام این کار این است که مواد زائد از پارچه خارج و پارچه آبخور شود. سپس پارچه ها را در زیر نور آفتاب پهن میکنند تا کاملا خشک شوند. بعد از خشک شدن آنها را دندانه میکنند یعنی پوست انار را به هلیله مخلوط میکنند و در آب حل میکنند ، سپس پارچه ه ارا در این محلول فرو میبردند تا پارچه ها به رنگ زرد مایل به کرم درآیند.پس از خشک شدن دوباره پارچه ها  و رنگ موجود روی پارچه ها ، آنها را به اندازه های دلخواه برش میزنند.

 

نقش زدن

 

 

نقش زدن یا همان چاپ پارچه به برگرداندن نقش قالب­ ها به رنگ­ های مختلف روی پارچه آماده شده میگویند.

در  این مرحله، سطح قالب را کاملا با رنگ های ساخته شده می­پوشاند و بعد آن را روی پارچه ای قرار می­ دهد و با دست ضربه محکمی به روی قالب می­زند. در هر کارگاه ، هر قالب زن یک رنگ را نقش می­ زند و برای رنگ بعدی پارچه را به نفر کنار خود می سپارد.برای اینکار ابتدا قالب‌ها را با رنگ مشکى روى پارچه مى ‌زنند تا طرح اصلى مشخص شود. سپس قالب‌هاى ديگر را که هر کدام دارای يک رنگ بخصوص هستند را  روى پارچه مى‌زنند.به این کار آنقدر ادامه میدهند  تا رنگ­ ها تکمیل شود؛ به محض اینکه تمام نقش ­ها و رنگ ­های دلخواه روی پارچه سفید منتقل شدند، کار نقش زنی به پایان می­ رسد

 

شستشوی پارچه و تثبیت رنگ

  

 

بعد ازاتمام مرحله نقش زدن ، برای خارج کردن رنگ های اضافی از پارچه آنرا مجددا میشویند و پس از خشک شدن، آن را برای تثبیت رنگ آماده می کنند. برای تثبیت رنگ دیگی را پر از آب می کنند و آن را به دمای جوش می رسانند. برای هر 1000 متر پارچه حدود 12 کیلوگرم پوست انار ساییده شده لازم است و بعد از آن حدود 90 كیلوگرم مغز روناس را به آب اضافه می کنند. برای تثبیت رنگ ها پارچه ها را در این آب میجوشانند.رنگ قرمز نقش ها که قبل از تماس با روناس به رنگ چرک است کم کم به حالت اصلی خود ظاهرمیشود.

برای اینکه محلول کاملا به خورد پارچه ها برود با چوب های بلند پارچه ها را زیر و رو میکنند.پس از درآوردن پارچه ها از دیگ و شستشوی مجدد انها در آب رودخانه برای خارج کردن آب و روناس آنها را دوباره به سنگ میکوند

 پس از خشک شدن، پارچه ها را به دو قسمت تقسیم می کنند؛ پارچه هایی که باید درای زمینه کرم رنگ باشند و برای مرحله بعدی یعنی گرفتن رنگ های دیگر به کارگاه فرستاده شوند. دوم پارچه هایی که باید دارای زمینه سفید باشند و باید سفیدگری روی آنها انجام شود

 

سفید گری

 

پارچه هایی که باید زمینه سفید داشته باشند را در محلولی مخصوص می خیسانند. سپس پارچه را روی زمین پهن می کنند به طوری که نقش هایش پشت به آفتاب باشد.برای اینکار باید مدام روی پارچه آب بپاشند تا نمدار بماند و خشک نشود. زمان انجام کار سفیدگری پارچه بستگی به فصول دارد،درفصل تابستان 5 روز طول می کشد و این زمان در فصل زمستان ممکن است به یک ماه هم برسد. همچنین  این زمان بستگی به درجه حرارت و مدت زمان تابش مستقیم خورشید دارد. پس از اتمام کار سفید گری، کار چاپ رنگ های سبز ، آبی و زرد روی پارچه شروع می شود و به این ترتیب پس از یک شستشوی دیگر ، کار تقریبا به پایان می رسد. در آخرین مرحله شستشو بعد از خشک کردن پارچه در هوای آزاد نوبت به منگوله زنی می رسد و سپس پارچه ها راهی بازار می شوند.

 

از ویژگی های پارچه قلمکاری مرغوب میتوان موارد زیر را نام برد

اولین مورد بررسی پارچه زیر کار است.جنس این پارچه باید از پنبه باشد در این صورت رنگ را به خوبی جذب نمیکند و باعث ایجاد نواقصی در پارچه و نقش ها میشود.

 دومین مورد رنگ های به کار برده شده هستند که اهمیت بسیاری دارند. باید توجه شود که استفاده از رنگ های طبیعی و موادی مانند کتیرا و گلیسیرین که با رنگ ها برای تثبیت هرچه بیشتر آن ها مخلوط می شوند ، عمر قلمکار را افزایش می دهد و حتما باید در پارچه بکار رفته باشند.

سومین مورد قابل بررسی توجه به  نقوش به کار رفته یا همان قالب های استفاده شده در آن و توجه به تعدد رنگ ها است  چرا که در پارچه های قلمکار هر چه تعداد رنگ های استفاده شده بیشتر باشد، تعداد مهرها نیز بیشتر است و همین امر باعث میشود  تعداد افرادی که روی آن وقت گذاشته اند نیز به همین میزان افزایش یابد.

در انتها قابل ذکر است که هنر قلمکاری از پرفروش ترین هنرهای دستی موجود در بازار است.